مسعود‌ میرزا ظل‌السلطان، نابودگر اصفهان (ادامه) در ادامه مطلبی که قبلا با عنوان «مسعود‌ میرزا ظل‌السلطان، نابودگر اصفهان» نوشتم، یک گزارش خیلی جالب در سایت خبرگزاری میراث فرهنگی خواندم با عنوان «نجات چهل ستون از شر ظل‌السلطان» که اطلاعات خیلی مفصلی داشت. متن کامل گزارش را اینجا برایتان کپی می‌کنم. قبل از آنکه آنرا بخوانید یک مطلب را اضافه کنم که در گزارش نوشته نشده ولی به نظر من دانستنش خیلی جالب است.

کاخی در اصفهان بوده به نام «کاخ سرپوشیده» که ظل‌السلطان آن را کاملا تخریب کرده است. در ایوان آن کاخ چهار ستون قرار داشته، که پایه‌های آنها در یک حوض آب بوده است. از پایه ستون‌ها آب به صورت فواره به درون حوض می‌ریخته است. از کاخ سرپوشیده چیزی جز چند گچ‌بری و پایه‌های آن چهار ستون باقی نمانده‌است. گچ‌بری‌ها در موزه وانک نگهداری می‌شود، ولی می‌دانید پایه ستون‌ها الان کجاست؟ سری به کاخ چهل ستون بزنید (یا عکس‌هایش را ببینید). در چهار گوشه حوض روبروی کاخ، چهار مجسمه هست. اینها پایه‌های ستونهای کاخ سرپوشیده بوده‌اند!

خوب، حالا این شما و این گزارش خرابکاری‌های ظل‌السلطان: (عکس‌های زیر را از وبسایت «نگارخانه آثار» قرض گرفته‌ام)

تهران - ۱۲ تیر ۱۳۸۴ - میراث خبر
گروه تخصصی: مردم اصفهان در تاریخ شهرشان یك نام را هیچ گاه فراموش نمی‌كنند، فردی كه در تاریخ میراث فرهنگی كشور شایسته دریافت لقب "دشمن بزرگ" است. با تخریب نزدیك به ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی باقی مانده از عهد صفوی در یكصد سال قبل به دست او می‌توان گفت: «شهر گنبدهای فیروزه‌ای یا نصف جهان امروز تنها خیالی است به جا مانده از رویای گذشته.

ظل‌السلطان ۹۵ درصد دولتخانه صفوی را نابود كرد
افول شهر اصفهان كه با حمله افغان ها در سال ۱۱۳۵ ه.ق آغاز شد و سپس كاهش جمعیت شهری و محو رونق اقتصادی تجاری شهر را در پی داشت با انتقال پایتخت در دوره افشاریه و زندیه به مشهد و شیراز ادامه یافت و شهری كه روزگاری در اوج عظمت ۱۳۷ كاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت به شهری خلوت و خالی از جمعیت تبدیل شد.
در نهایت بر مسند نشستن «ظل السلطان» پسر ناصرالدین شاه بر حكومت ۳۰ ساله اصفهان روند تخریب را به اوج رساند.
شاید بتوان آغاز این تخریب‌ها را نابودی كاخ‌های فرخ‌آباد (شهرك فرخ‌آباد) به دست افغان ها دانست و ختم آن را كارنامه سیاه ۳۰ ساله ظل‌السلطان با تخریب بناهایی كه نمونه‌های شاخص آن، كاخ‌های هفت دست، سعادت‌آباد نمكدان، قصر جهان‌نما، قصر سرپوشیده نان و آیینه، سه مدرسه و باغ عظیم و زیبای هزار جریب بودند. در واقع ۹۵ درصد دولتخانه صفوی به دست ظل‌السلطان محو و نابود شد.
یكی از سیاحان اروپایی در آن زمان تحت تاثیر این روش ها با اشاره به قطع كردن درختان سر به فلك كشیده چهار باغ می‌نویسد: «متاسفانه ظل‌السلطان از خیابان خوش منظره و فرح‌آور چهار باغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول‌های سنگی را پر كرده و حواشی آنها را فروخته و نقاشی‌های طاق‌ها و دیوارها را هم محو كرده است. جای قصرها و عمارت‌های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمك و خیار اشغال كرده است.»
«لرد كرزن» كه اواخر عهد قاجار به ایران سفر كرده و از ویرانه‌های عمارت‌های سلطنتی، بازارهای بی رونق و برزن‌های بی‌خانه و خانه‌های غیرمسكونی یاد كرده بر شكوه از دست رفته شهر افسوس می‌خورد.

عكس العمل روز نومچه‌های وقت در مقابل تخریباولین بار روزنامه انجمن بلدیه اصفهان (فرج بعد از شدت) كه مدیر آن جزو انجمن بلدیه شهر اصفهان بود به علت تصرف و ادعای مالكیت حجره‌های میدان نقش جهان توسط نزدیكان ظل‌السلطان مقاله بلند بالایی نوشت كه به واقع دادنامه‌ای علیه ظل‌السلطان بود كه چند ماه قبل عزل شده بود.
در این شكوائیه با اشاره به اقدام حاكم اصفهان در تخریب آثار آمده است. «اینها تاسی به ظل‌السلطان بردند كه از روی غیرت تمام قصرهای سلطنتی و شكوه مملكتی را خراب و ریشه آنها را به آب رساندند........ ایرانیان آن بناهای باشكوه را ویران نمودند و اروپاییان عكس آنها را برداشتند و برای زینت در اتاق‌ها و موزه های خود نگه داشتند.»
نویسنده این نوشته در آن زمان راست گفته بود چرا كه در حال حاضر تنها نشان باقی‌مانده از این آثار عكس‌ها و نوشته‌های سفرنامه‌های سیاحان اروپایی است كه از دوره صفویه به این سو به اصفهان آمده‌اند.
اما در بخش دیگری از این دادنامه با اشاره به معماری یكی از این بناها یعنی عمارت نمكدان آمده است: «اگر همه ملت و دولت ایران همت خود را بگمارند كه چنین بنایی سرپا كنند ممكن نیست، نه معماری هست كه طرح آن بیندازد و نه ثروتی كه مثل آن بسازد.»
پس از استبداد صغیر هم روزنامه زاینده‌رود نوشته: «در ظرف سی سال دشمنان آبادی چنان عمارات عتیقه‌ از مسجد و عمارت سلطنتی اصفهان را از بیخ و بن كندند كه نشانه‌ای از آن باقی نگذارده‌اند. آن عمارت هفت دست و آیینه‌خانه و نمكدان با نقشه‌‌های عجیبه و آیینه‌های بزرگ شفاف و حوض‌های یكپارچه كه از سنگ‌های مرمر صاف شفاف تراشیده شده و سلاطین با مخارج گراف بنا نهاده‌اند. تمام خراب و به جای آنها جز تپه‌ خاكی غم‌انگیز و ملالت‌خیز باقی نمانده است. كه انسانی كه اندكی غیرت و عصبیت داشته باشد با مشاهده آن آثار بالینه بی‌اختیار اشك از چشمش می‌پاشد. اگر كسی اندكی گوش شنوا داشته باشد از كلوخ و شن‌ریزه آن جا صدای ناله و افغان می‌شنود....»

ظل‌السلطان و خواهرش مصیبتی برای اصفهان
تاكنون دلایل زیادی برای این اقدام ظل‌السلطان برشمرده‌اند، دلایلی كه از كوته فكری حاكمان قاجاری حكایت دارد.
به نظر نویسنده كتاب اصفهان بهشتی كوچك اما زمینی سه علت عمده در این قصبیه موثر بوده: یكی كاستن از زیبایی‌ اصفهان به بهانه فروكشی ساختن رغبت رقبای سیاسی كه چشم به فرمانروایی اصفهان دوخته بودند، دوم ، ایجاد رعب و وحشت میان مردم و به رخ كشاندن اقتدار خود از تخریب كاخ‌های پرعظمت صفوی و سوم سوء استفاده از مصالح و مواد موجود.
البته عناد و خصومت قاجار با حكومت‌های قبل از خود و من جمله صفویه می‌تواند یكی دیگر از دلایل محسوب شود.
همچنین از نقش داشتن خواهر ظل‌السلطان كسرائیل خانم ملقب به افتخارالدوله یا بانوی عظمی در تخریب آثار تاریخی اصفهان یاد می‌شود.
از جمله آثاری كه تخریب آن را به افتخارالدوله نسبت می دهند می‌توان به آثاری چون قصر جهان‌نما، تالار طویله، بهشت آیین، و عمارت اشرف اشاره كرد.

چهل ستون در امان ماند
گفته می‌شود ظل‌السلطان حتی دستور تخریب كاخ چهلستون را هم داده بود كه یكی از تجار خوش‌نام اصفهان به نام ملك‌التجار به موقع اطلاع می‌یابد و با خرید آن ، این ملك تاریخی را از دست نادانی می‌رهاند وگرنه الان هر قطعه از این اثر ماندگار زیر خاك‌ها مدفون شده بود یا در خانه‌ای به كار رفته بود. می‌گویند ظل‌السلطان با فروش زمین و حتی كاشی‌ها خرج قشون خود را تامین می‌كرده است.

محله باغ و كاخ سعادت‌آباد
كاخ سعادت‌آباد در حد فاصل سی و سه پل و پل خواجو در حاشیه جنوب زاینده‌رود واقع شده بود. ژان شاردن در توصیف آن می‌نویسد محله سعادت‌آباد را به علت نوع ساكنان آن منطقه " گبریه" می‌نامیدند اما بعدا آنها را از آن جا بیرون كردند تا در آن بناهای تفریحی بسازند. مجموعه سعادت‌آباد شامل كاخ، گرمابه، عمارت كلاه فرنگی و جوی‌ها و فواره‌های متعدد بوده كه طول آن ربع فرسخ و عرض آن نصف طولش بود، لبه‌ها و دور كاخ از سنگ مرمر بوده و خیابان‌های باغش پر از درخت و مملو از گل.
این كاخ و مجموعه آن توسط شاه عباس دوم ساخته شده بود كه اغلب جشن‌های بزرگ در آن جا برگزار می‌شد، دریاچه‌ای نیز در آن ایجاد كرده بودند و هنگام جشن ها آتشبازی هم برپا بود.
«شاردن»، تالارهای چراغانی‌شده، آبشارها و فواره‌ها و مناظر این مجموعه را خیره كننده توصیف كرده است.

كاخ آینه خانه یا پارك آینه خانه فعلی
عمارت یا كاخ آینه خانه به همراه عمارت نمكدان درون مجموعه باغ‌ سعادت‌آباد واقع شده بودند.
«ارنست هولتسر» كه در اواخر قاجاریه در اصفهان سكونت داشته آینه خانه را شبیه چهل ستون توصیف كرده، محل آن نیز بین كاخ هفت دست و پل خواجو بوده است.
تالار آن وسیع و دارای ۱۶ ستون بوده است كه با آینه‌ها و طلا و نقاشی و صفحه‌های مرمر منقش به سبك چهل ستون تزیین شده بود.
كاخ آینه خانه در سمت شرق كاخ هفت دست دو ستون عالی داشته است كه گفته می‌شود آنها را بعد از تخریب در كلیسای جلفا كار گذاشته‌اند.

كاخ هفت دست زیباتر از چهل ستون
كاخ هفت دست كه كاخ ییلاقی شاه بوده نزدیك رودخانه و بالای پل خواجو قرار داشته و تا دیوارهای كاخ هفت دست به پل كوچك جویی (ملقب به چوبی فعلی) امتداد می یافته.
شیخ «جابری انصاری» در كتاب گنجینه‌های اصفهان این عمارت را زیباتر و عظیم‌تر از چهل‌ستون توصیف می‌كند.
به گفته شاردن این كاخ مدتی برای گوشه‌نشینی یا گریز اشخاصی كه از نظر شاه افتاده بودند استفاده می‌شده كه به این محل زندانی یا تبعید می‌شدند. این كاخ دیوارهای بلند و محكمی داشته، تالارهای آن نیز پر از گچ‌بری، میناكاری و زراندود بوده است می‌گویند «ملك‌التجار» كه چهل ستون را از نابودی نجات داد، هفت هزار تومان پیشكش كرده بوده كه از ویران كردن آن منصرف شوند اما میسر نمی‌شود و ازاره‌ها و سنگ‌های مرمر شفاف آن را هم افرادی برای عمارت‌های شخصی خود برمی‌دارند.
كاخ هفت دست در سال ۱۳۱۸ ه.ق ویران شد.

عمارت نمكدان
عمارت نمكدان پشت سر عمارت آینه خانه رو به جنوب واقع بود. این عمارت هشت ضلعی نوعی حوضخانه بوده با یك اتاق مركزی و چند اتاق فرعی با ۱۶ ذرع مساحت و دو ستون با ارتفاع شش متر.
در سال ۱۸۸۹ (۱۳۰۶ ه.ق) همه عمارت به دستور ظل‌السلطان و به دست منشی در حضورش تخریب می‌شود.

از ۶۰ باغ ایرانی حتی نامی هم نمانده
«جابری انصاری» در كتاب گنجینه‌های اصفهان نزدیك به ۶۰ باغ ایرانی را از اصفهان دوره صفوی نام می‌برد كه از بسیاری‌شان حتی نامی هم باقی نمانده. عظیم‌ترین و زیباترین آنها كه امروزه شاهدی برای آن نیست و باغ‌های «فین» كاشان و «شازده» كرمان فرزندان كوچك آن محسوب می‌شوند «باغ هزار جریب» در جنوب اصفهان بوده كه از ابتدای «سی‌وسه‌پل» تا دامنه‌های كوه «صفه» امتداد داشته است.
بلندی مدرسه چهارباغ و مسجد شاه و عالی‌قاپو باغ هزار جریب در محدوده شهرك فرح‌آباد مشتمل بر ده قطعه بوده كه چندین كاخ، استخر و آبشار درون خود داشته است.
گفته می‌شود این باغ‌ها با بهترین اشجار و ریاحین آرایش یافته بودند و شاه عباس دوم در شرق آن كاخ سعادت‌آباد و انتهای شمالی آن عمارت نمكدان، هفت‌دست و تالار آینه را بنا كرده بوده است.
به نوشته «شاردن» این باغ از دوازده طبقه مسطح كه هر یك با فاصله شش یا هفت پا بالای دیگری قرار داشته بنا شده بوده ... و پانزده خیابان شنی با جوی‌های متصل به هم داشته است.
«هزار جریب» هم به گفته او نه به علت اینكه هزار جریب بوده است بلكه از منظر وسعت و بزرگی به این نام متصف گشته بوده. «هزار جریب» ادامه چهارباغ بوده (بعد از سی‌وسه‌پل) و دو ردیف چنار بلند زینت اصلی آن بوده است.
همچنین باغ زرشك یكی دیگر از باغ‌های مشهور اصفهان بوده كه گفته می‌شده بزرگ‌ترین خانه چهارباغ بوده، با منظره‌ای رو به پل و رودخانه‌ و جنوب شهر و با همان بلندی مدرسه چهارباغ و مسجد شاه و عالی‌قاپو .اولین تلگراف‌خانه هند و اروپایی و تلگراف‌خانه ایران و انگلیسی نیز در همان محل آغاز به كار كرده است .این عمارت بعدا به چایخانه تبدیل و سپس به محل اقامت هیات اعزامی از آلمان بدل شد.
«هولستر» در اواخر دوره قاجار می‌نویسد: «از آن زمان به بعد در تعمیر آن اهمال شده و به زودی به تپه‌ای خاك بدل می‌شود.»

برچسب‌ها: تاریخ, میراث فرهنگی

  ¶ ۱:۰۸:۰۰ بعدازظهر